یادداشتی بر مستند "مهرجویی، کارنامه چهل ساله"


مستند برگزیده "مهرجویی، کارنامه چهل ساله" به روایت مانی حقیقی مستندی چند لایه و مهم در سینمای ما به شمار می­رود . اگرچه تاریخ­نگاری و گزارش فیلم­های مهرجویی لایه نزدیک­تر این فیلم  به مخاطب عام سینمای ماست  اما لایه دیگری از آن به تاریخ سینمایی این چند دهه و محدودیت­های آن می­پردازد.

 روایت  مانی حقیقی از کارنامه­ی مهرجویی به شکلی قضاوت­های بی­پرده فیلمساز را در خود دارد که  بی­گمان عده­­ای در مستندهایی از این دست نمی­پسندند اما آزادی و بی­پروایی فیلمساز در این اعمال نظرات که با سوالاتی غیرمعمول و با  تدوین خاص و در هم کنار قرار دادن معنی دار مصاحبه­ها اعمال می­ شود برای عده ای از مخاطبان از جمله نویسنده این یادداشت قابل توجه و تامل است. به چالش کشیدن منتقدین؛ بازیگران و فیلمساز مخصوصا مسئولین وقت و بی وقت! سینمای ما روایت پرکشش و جذابی رادر مستندی از این  دست رقم می­زند.

شروع نوستالژیک مستند با  تصاویری از سهراب سپهری، گلی ترقی و...کسانی که در حافظه تاریخی ما ویژه و ماندنی شده­اند نوید مستندی پرکشش و دیدنی است. تصاویر قدیمی این اشخاص اگرچه  دور و با کیفیت کم است  می تواند ما را با روایتی متفاوت آشنا کند. اعتراف صریح مهرجویی در باب" گذشته ای که در آن شاد بوده اند" اتفاقا نزدیک تر به  آن روزها یی  است که گاو را ساخته  که  تراژدی­ به شمار می­رود.فیلم گاو در کارنامه­ای که مانی حقیقی ورق می­زند جایی ندارد اگرچه از آن صحبت می­شود. نقل قول دراماتیکی از  فیلم هامون در توضیح سکانسی از فیلم به روایت مرحوم شکیبایی و یا اشک­های گلشیفته و همچنین داستان سیلی­ شکیبایی در هامون و روایت های متفاوت ازآن  به سادگی و اما  با قدرت، شخصیت این افراد را برجسته و تبیین می­کند که  ممکن است در نظر نخست، کم اهمیت به نظر برسد؛شخصیت نگاری بازیگران متعدد و منتقدین در این مستند بی­شک لایه مهم­ترآن است که فراتر از پرداختن صرف  به کارنامه­ی مهرجویی است. ما با رویکردهای فردی و اجتماعی این شخصیت­ها در کلوز آپ­ها و ودر مواضعشان نسبت به مهرجویی و فیلم­هایش،آشنا می شویم ؛به طور مثال لیلا حاتمی نظرشخصی خود را درباره­ی واقعیت شخصیت  فیلم لیلا به ما می­گوید یا اشک­های مجوز داده نشده گلشیفته توسط فیلمساز برای علی سنتوری­ای که نماد بسیاری از جوانان مثل خودش است در مقابل دوربین مستندساز مجاز می شود.

ورق زدن این کارنامه از اجاره­ نشین­ها تا سنتوری به اختصار انعطاف و شیوه فیلمسازی مهرجویی را هم معرفی می­کند و جدا از تصاویر درشت  وماندنی شکیبایی و رادان و...وقایع اجتماعی منتج از سیاست­گزاری­های مسئولان سینمایی را به چالش می کشد؛ آن جا که فرهی از سرخوردگی عدم اکران به موقع بانو می گوید و یا دوربین  مهرجویی  چند سالی به کما می رود!

دست خط محسن مخملباف در حالی که درباره این نامه با مخاطب  "معما بازی" می­شود و نقد صریح و بی پرده مخملباف در انیمیشنی بامزه از نوآوری­های یک مستند مصاحبه­ای است، چیزی که جدیت مصاحبه­ها را نسبی و منعطف می­کند.نمایش دیدگاه­های افراد درباره مهرجویی و سینمایش سرشار از عقب نشینی­ها و یا اعتراض­هایی در سطح و یا بطن است که بدون اطوار می تواند دغدغه  ساختن این مستند  را به مخاطبان منتقل کند.

 حتی منتقدان نام آشنای سینمای ایران همچون فراستی و گلمکانی و...   شخصیت نگاری می­شوند و در کنارش  نقد در سینمای ما نقد می شود و ما چیزهایی را ازمنتقدان می شنویم که بعضا در متن­هایشان ممکن است رنگ دیگری داشته باشد.   به نظر نمی رسد که موضع گیری­های این افراد برای فیلمساز مهم  باشد بلکه شاید مستندساز قصد داشته تا از­ حاشیه­هایی قوی دراین سینما سخن بگوید که بر فیلمسازی چون مهرجویی اثر مهمی نداشته  اما در مجموع بر جامعه­ی سینمایی موثر بوده است.  و  این که مخاطب فراموش نکند که چیزهای بسیاری را درباره این سینما و اهالی  به ظاهر آشنایش نمی­داند.

بر خلاف مستندهای  مشابه درباره کارنامه هنری  فیلمسازان مشهور غربی، این فیلم  به تمجید مهارت­های فیلمسازی و فوت و فن ها و منش فیلمساز و یا مشکلات و درگیری های فیلمساز با گروه فیلمسازی و یا بازیگرها  و شرایط زمان فیلمسازی و ...نمی پردازد همچنین پشت صحنه­های فیلم نقش محدودی در این مستند دارد و به یکی   دو صحنه از سنتوری محدود می شود که شاید به خاطر پرهیز از طولانی­تر شدن فیلم باشد اما این مستند صحنه­های خاصی از فیلم­های مهرجویی را با هوشمندی برگزیده و به موقع و هدفمند در فیلم  گنجانده است.مثل نمایش سکانسی که  هانیه در سنتوری  به  بیان علت­ها می پردازد. با این که  جای افرادی مثل  محسن چاووشی در فیلم حقیقی خالی است اما از او وموسیقی­اش صحبت می شود و صدایش  در بخش پایانی و اختصاصا در تیتراژ پایانی پخش می شود که بی تاثیر و تاثر از توجه به  فیلم اکران نشده­ی سنتوری نیست و ما را به آن فیلم ارجاع می­دهد.

 سکانس  پایانی این مستند که با شوخی و  خنده تمام می­شود با نوستالژی شادی در آغاز فیلم و همچنان با نگاه مهرجویی و فرهنگ ما  هم­سو است و جمع بندی مناسبی برای یک مستند ملی در بستر بخشی از تاریخ سینمای ماست.

این مطلب در شماره ۱۱۲ فیلم نگار منتشر شده است.